Tajniki konserwacji bezcennych dzieł sztuki

Za kulisami polskich muzeów

W zacisznych pracowniach, ukrytych przed wzrokiem zwiedzających, pracują ludzie, którym zawdzięczamy możliwość podziwiania bezcennych dzieł sztuki w ich pełnej krasie. Konserwatorzy to specjaliści łączący wiedzę z zakresu historii sztuki, chemii, fizyki i rzemiosła artystycznego. Ich misją jest nie tylko ratowanie zabytków przed zniszczeniem, ale także odkrywanie ich pierwotnego wyglądu, usuwanie nawarstwień i nieudanych retuszy z poprzednich epok.

W tym artykule zabierzemy Was za kulisy pracowni konserwatorskich najważniejszych polskich muzeów, gdzie będziemy świadkami fascynującego procesu przywracania świetności dziełom sztuki – często trwającego miesiące, a nawet lata.

Konserwacja – między nauką a sztuką

Konserwacja dzieł sztuki to dyscyplina, która w Polsce ma długą i bogatą tradycję. Poważne podejście do ochrony dziedzictwa kulturowego przyczyniło się do rozwoju wyspecjalizowanych ośrodków badawczych i akademickich, kształcących najwyższej klasy specjalistów. Polscy konserwatorzy cieszą się uznaniem na całym świecie i często są zapraszani do pracy przy międzynarodowych projektach.

Współczesna konserwacja opiera się na kilku fundamentalnych zasadach:

• Minimalna ingerencja – ograniczenie działań konserwatorskich do niezbędnego minimum, aby zachować autentyczność dzieła.
• Odwracalność – stosowanie metod i materiałów, które w przyszłości będzie można usunąć bez uszkadzania oryginału.
• Rozpoznawalność – wykonywanie uzupełnień w taki sposób, aby można je było odróżnić od oryginału przy bliższym oglądzie.
• Dokumentacja – szczegółowe dokumentowanie stanu zachowania dzieła przed, w trakcie i po konserwacji.
• Interdyscyplinarność – współpraca specjalistów z różnych dziedzin.

Etapy konserwacji obrazu

Proces konserwacji dzieła malarskiego jest złożony i wieloetapowy. Przyjrzyjmy się bliżej poszczególnym fazom na przykładzie konserwacji obrazu olejnego:

1. Badania wstępne

Zanim konserwator przystąpi do jakichkolwiek działań, musi dokładnie poznać obiekt, z którym będzie pracował. W tym celu przeprowadza szereg badań, m.in.:

• Fotografie w różnych zakresach promieniowania (światło widzialne, UV, IR)
• Rentgenogramy, które pozwalają zobaczyć wewnętrzną strukturę obrazu i ewentualne przemalowania
• Analizy mikropróbek pigmentów i spoiw
• Badania przekrojów stratygraficznych, pokazujące wszystkie warstwy malarskie

Na podstawie tych badań konserwator opracowuje program prac, który musi zostać zatwierdzony przez komisję konserwatorską.

2. Zabezpieczenie i oczyszczanie

Pierwszym etapem właściwych prac jest zabezpieczenie warstwy malarskiej, jeśli istnieje ryzyko jej odpadania. Następnie konserwator przystępuje do oczyszczania powierzchni z brudu, kurzu, pożółkłego werniksu i wtórnych przemalowań. To jeden z najbardziej delikatnych etapów, wymagający ogromnej cierpliwości i precyzji.

3. Konsolidacja i strukturalne wzmocnienie

Jeśli podłoże (płótno, deska) jest uszkodzone, konieczne jest jego wzmocnienie. W przypadku płócien może to oznaczać konieczność dublowania (naklejenia na nowe płótno) lub wykonania zabiegu konsolidacji strukturalnej. W przypadku obrazów na drewnie – wzmocnienie deski i zabezpieczenie jej przed szkodnikami.

4. Uzupełnianie ubytków

Kolejny etap to uzupełnianie ubytków zaprawy przy pomocy kitu konserwatorskiego. Powierzchnia uzupełnień musi być opracowana tak, aby idealnie komponowała się z otaczającą ją oryginalną warstwą.

5. Retusz

Najtrudniejszym artystycznie etapem jest retusz – uzupełnianie ubytków warstwy malarskiej. Konserwator musi wykazać się tu nie tylko znajomością technik malarskich, ale także umiejętnością dostosowania się do stylu artysty, który stworzył dzieło. Retusz powinien być wykonany w taki sposób, aby był niewidoczny dla przeciętnego widza, ale rozpoznawalny dla specjalisty.

6. Werniksowanie

Ostatnim etapem jest nałożenie warstwy ochronnej – werniksu, który zabezpiecza malowidło przed czynnikami zewnętrznymi i nadaje mu odpowiedni połysk.

Wielkie projekty konserwatorskie w polskich muzeach

W ostatnich latach w polskich muzeach zrealizowano kilka spektakularnych projektów konserwatorskich, które przyciągnęły uwagę międzynarodowego środowiska. Oto niektóre z nich:

Konserwacja "Bitwy pod Grunwaldem" Jana Matejki

To monumentalne dzieło (426 × 987 cm) przeszło gruntowną konserwację w latach 2010-2012. Ze względu na rozmiary obrazu, prace musiały być prowadzone na specjalnie skonstruowanym rusztowaniu, a sam proces był prawdziwym wyzwaniem logistycznym. Konserwatorzy usunęli pożółkły werniks, przeprowadzili konsolidację warstwy malarskiej i wykonali retusz w miejscach ubytków. Dzięki tym zabiegom "Bitwa pod Grunwaldem" odzyskała intensywność barw i bogactwo detali.

Restauracja "Damy z gronostajem" Leonarda da Vinci

Ten bezcenny obraz ze zbiorów Muzeum Narodowego w Krakowie przeszedł konserwację w latach 2011-2012. Dzięki nowoczesnym technikom badawczym odkryto nowe informacje o procesie twórczym Leonarda, a sam obraz odzyskał właściwe tonacje kolorystyczne. Konserwatorzy usunęli także nieudane retusze z poprzednich renowacji.

Odrestaurowanie witraży Stanisława Wyspiańskiego

Słynne witraże Wyspiańskiego w kościele Franciszkanów w Krakowie przeszły gruntowną renowację, która pozwoliła przywrócić im pierwotną intensywność barw. Konserwatorzy musieli zmierzyć się z problemem degradacji szkła, korozji spoiw i uszkodzeń mechanicznych.

Nowoczesne technologie w służbie konserwacji

Współczesna konserwacja dzieł sztuki coraz częściej korzysta z zaawansowanych technologii, które pozwalają na dokładniejsze badanie obiektów i stosowanie bardziej precyzyjnych metod restauracji:

• Skanowanie 3D – pozwala na tworzenie cyfrowych modeli obiektów i monitorowanie zmian w ich strukturze.
• Spektrometria XRF – umożliwia identyfikację pierwiastków chemicznych bez konieczności pobierania próbek.
• Mikroskopia elektronowa – daje możliwość badania najmniejszych szczegółów struktury materialnej dzieła.
• Lasery – wykorzystywane do precyzyjnego czyszczenia powierzchni bez ryzyka uszkodzenia warstwy malarskiej.

Jak zostać konserwatorem dzieł sztuki?

Zawód konserwatora dzieł sztuki wymaga specjalistycznego wykształcenia. W Polsce kształcenie w tym kierunku oferują:

• Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie
• Wydział Konserwacji i Restauracji Dzieł Sztuki Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie
• Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Studia trwają 5-6 lat i łączą wiedzę teoretyczną z praktyką warsztatową. Absolwenci specjalizują się w konserwacji konkretnego typu obiektów: malarstwa, rzeźby, papieru i skóry, tkanin, metalu itd.

Podsumowanie

Konserwacja dzieł sztuki to fascynująca dziedzina, która łączy wiedzę naukową z umiejętnościami artystycznymi. Dzięki pracy konserwatorów możemy dziś podziwiać arcydzieła, które bez ich interwencji mogłyby bezpowrotnie zniknąć. Polskie pracownie konserwatorskie mogą pochwalić się nie tylko bogatą tradycją, ale także nowoczesnymi metodami i wybitnymi specjalistami, którzy przyczyniają się do zachowania naszego dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń.